Kırgısıztan Cumhuriyeti

--------------------------------------------------------------------------------

GENEL BİLGİLER

a) Konumu ve Coğrafi Yapısı

Kırgızistan Türklerinin yaşadığı ülke manasına gelen Kırgızistan'ın bugünkü yüzölcümü 198.500 km2, nüfusu 4,5 milyon ( 1989'da 4.291.000 ) ve başkenti Bişkek şehiridir. Kırgızistan: Kazakistan, Özbekistan ve Çin işgalindeki Doğu Türkistan ile komşu bulunmaktadır.


70° - 80° Doğu enlemi ( Greenwich'e göre ) ile 43°,24° - 39°, 37° Kuzey arzı arasında bulunan Kırgızistan Cumhuriyeti, Orta Asya'nın Kuzey-Doğu köşesindeki dağlık bölgede kurulmuş bir müslüman Türk Cumhuriyetidir. Kuzeyinde İli ötesi Ala-tavı, Küngey, Kırgız Dağları sırtları ve daha ötede, Batı'ya doğru Çu Nehri, Batı'da tanrı Dağları ( Tiyan Şan ) silsilesinin Güney Batı kısımları ( 5.000 m yükseklikte ), güney'de İli ötesi dağ sırtları ( 7.000 m yükseklikte ), Doğu'da Tanrı dağları ( Tiyan Şan )'nın orta kısmı ( Han Tengri, 7.000 m) ve Güney Doğu'da Kaşgar ve Kök-Şal dağları ile hudutlanır. Tanrı dağları ( Tiyan-Şan) eteklerinin bir kısmı teşkil eden Çu ve Talas vadileri ile Fergana vadisi buraya dahildir.

Dağlık bir bölge olan Kırgızistan'da çeşitli göller oluşmuştur. Dünyadaki en büyük krater göllerinden biri olan Issık-Köl Kırgızistan'da bulunmaktadır. 6.202 km2 bir alana sahip olan Issık-Köl, 702 metrelik derinliği ile büyük bir su rezervine sahiptir. Son-Köl ile Çatır-Köl diğer büyük gölleri teşkil ederler.

Bu dağlık ülkede nehirlerin en belli başlıları ise şöyle sıralamak mümkündür:

Narın nehri, Tar Nehri, Kurşab ( Şır-derya'ya akar ), Kızıl Su (Amu-derya'ya kavuşur ), Aksu Nehri, Aksay-Koşkul ( Tarım'a akar ), Mucun Nehri, Çu nehri, Talas Nehirleri. Bu nehirler üzerinde kurulan sayısız hidro-elektrik santrallerinden bol miktarda enerji elde edilir ( 165 - 175 milyar kw.). Bu santrallerden elde edilen enerji Kırgızistana yettiği gibi, komşu ülkelere de ihraç edilir.

İdari yönden beş bölgeye ayrılan Kırgızistan'da, bu bölgeler aynı zamanda coğrafi bölge olarak da bilinir. Bu bölgeler şunlardır: Bişkek, Issık-Köl, Tanrı Dağları, Celalabad ve Oş'dur.

İdari bakımdan olduğu gibi, iktisadi bakımından da ülke bölgelere ayrılmıştır. Bu iktisadi bölgeler şunlardır:

1-Fergana: Ülke nüfusunun % 42'sini barındıran bu vadinin pamuk, ziraat ve hayvan üretiminde de başta geldiği bilinmektedir.

2- Çu ve Kebin vadileri ile Ala-Tav etekleri: Bu bölgede de ziraat, tütün ve hayvan üretiminde önde gelir.

3- Talas vadisi: Ziraat, tütün ve hayvan beslemede önde gelen bölgelerden biridir.

4- Issık-Köl havzası: hayvan besleme, afyon ve hardal yetiştirmede önemli bir merkezdir. Tanrı dağları bölgesi hayvancılıkta ve ziraatçılıkta ileri gitmiştir.

b) İklim

Kırgızistan tam bir kara iklimine sahip olduğu için yağış yönünden oldukça fakirdir. Fakat dağlara yağan karların erimesi ile oluşan ırmaklar ve akarsular, irili ufaklı göller meydana getirir ki bunların tamamı mevcut vadileri sulamaya kafi gelmektedir. Yaz ile kış, gece ile gündüz arasındaki ısı farkı çok fazladır. Bitki örtüsü iklim ve coğrafi yapıya göre çok değişkendir. Ülkenin % 6'sı ormanlarla kaplıdır. 2000 m ile 3200 m arasında çeşitli bitki türlerine rastlanır. Bunlar, ormanlar, otlar ve çalılıklardır.

c) Ekonomi

Kırgızistan Cumhuriyetinnin ekonomisi başta hayvancılık olmak üzere tarıma, sanayiye ve enerjiye dayanmaktadır. Ülkenin coğrafi şartlarından dolayı hayvancılık Kırgız türklerinin en önemli geçim kaynagı haline gelmiştir. 10 milyonu aşkın sayıda koyun, keçi, sığır ve at üretilen Kırgızistan'da, hayvancılığın yanısıra hayvan ürünleri ile bu ürünlerden oluşan bir ekonomi gelişmiştir. Bu sebepten, Kırgızistan, dışarıya et, deri, yün ve halı ihraç etmektedir. Hayvancılıktan sonra en çok gelişen ekonomi dalı tarımcılıktır. Sulanabilen vadilerdeki tarım alanları 1 milyon hektarı geçmektedir. Bu verimli alanlarda buğday, pamuk, kenevir, tütün, yağlı tohumlar, şeker pancarı, üzüm, mısır, muhtelif meyveler ve sebzeler yetiştirilmektedir. Çalışan nüfusun % 34'ü tarım ve ormancılık alanlarında çalışmaktadır.

Yeraltı zenginlikleri ve enerji meselesine gelince: Ülkenin başlıca yeraltı zenginliklerini kömür, ham petrol, doğal gaz, ham çelik, civa, antimuan, çinko, kalay ve tungsten teşkil etmektedir. Akarsular üzerinde kurulan sayısız hidro-elektrik santrallerinden elde edilen enerji 175 milyar kilovatsaati bulur ki, Kırgızistan bunun önemli bir kısmını komşu ülkelere satar.

Kırgızistan'da sanayi o kadar gelişmemiştir. Ülkenin dağlık coğrafi yapısı dolayısıyla sanayi yükte hafif pahada ağır dallarda gelişmiştir. Elektronik ve elektrik, demir dışı metal, elektrik motorları, ipek, antimuan, gıda ve konservecilik konularında gelişen sanayi arzu edilen seviyede değildir. Zikredilen sanayi dalları içinde gıda sanayii nisbeten daha iyidir. Bu yüzden konservecilikte bir ara Sovyetler Birliği içinde 4.lüğe yükselmiştir. Kırgızistan, komşu cumhuriyetlere konserve ihraç etmekdedir. Halk için iyi bir iş sahası oluşturan konservecilik ülkenin belli başlı merkezlerine dağılmıştır. Bişkek, Oş, Tokmak, Rıbaçiye ve Prjevalsk gibi önemli yerleşim merkezlerinde konserve fabrikaları kurulmuştur.

Kırgızistan'ın ürettiği ve iyi kalitesi ile meşhur olan standart atimuan dünya pazarlarında rahatlıkla alıcı bulmaktadır. Orta Asya'nın en büyük ipek fabrikalarının çoğu Kırgızistan'da kurulmuştur. Kırgız Türkleri kendi ihtiyaçlarını rahatça karşıladıkları gibi, komşu ülkelere de ipek ihraç edebilmektedir. Kırgızistan'da çalışan nüfusun % 27'si sanayi sektöründe faliyet göstermektedir.

Ne var ki, Sovyet idaresinde yaşayan her Türk Cumhuriyetinde olduğu gibi, Kırgızistan'ın istiklalini ilan ettiği 12 Aralık 1991' kadar, ürettiği malların, yerüstü - yeraltı , % 93'ünü Moskova idaresi alıyor ki, bu rakam dünya sömürgecilik tarihinde ulaşılan en yüksek sömürge düzeyidir. Bugünükü müstakil Kırgızistan Cumhuriyeti, ürettiği malların çoğunu halkına ayırarak istikbale doğru daha ümitli yol almaktadır.

1988 istatistiklerine göre, Kırgızistan'da üretilen yeraltı ve yerüstü ürünlerinin miktarları şöyle idi:

Yıllık hububat üretimi: 1.571.000 ton
Yıllık ham petrol üretimi: 230.000 ton
Yıllık kömür üretimi: 4.000.000 ton
Yıllık doğalgaz üretimi: 285.000.000 ton
Yıllık ham çelik üretimi: 8.900 ton
Yıllık elektrik üretimi: 175.000.000.000 kw/h
Yıllık şeker üretimi: 415.000 ton
Yıllık pamuk üretimi: 74.000 ton
Yıllık yün üretimi: 38.000 ton
Yıllık hayvan üretimi: 10.000.000
Yıllık et üretimi: 133.000 ton2
--------------------------------------------------------------------------------

Tarihçe

Adlarının menşei ve manası hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüş olan Kırgızlar Çin kaynaklarında K'i-ku, Kie-kıı, Kie-ka-sse vb. adları ile zikredilmekte ve Han'lardan (M.Ö. 206 - M.S. 220) beri mevcudiyetleri bildirilmektedir. Asya Hunları zamanında Baykal'ın batısında îrtiş nehri havalisinde, bir Türk kavmi olan Ting-ling'ler ile bir arada oturmuşlardır. Fakat Kırgızlar kaynaklarda Türk asıllı gösterilmemekte ve buna göre tahminen 5.-6. asırlarda Türkleşmiş kavimlerden sayılmaktadır.

6. asır sonlarında Çin kaynaklarında Hia-kia-sseu diye zikredilen Kırgızlann Gök-Türk hakanı Mu-kan zamanında, 560'a doğru, hakanlığa bağlandıktan sonra, 630-680 arasındaki fetret devrinde müstakil bir hüviyet kazandıkları, T'ang'larla siyasî münasebet kurmalanndan ve bir "kagan"a sahip olmalarından anlaşılıyor. II. Gök-Türk hakanlığı devrinde tekrar Gök-Türk idaresine alınan Kırgızlar, Moyençor Kagan tarafından Uygur hakanlığına bağlanmış (758), fakat 840 yılında şiddetli bir hücumla Uygur devletini yıkarak Ötüken'de kendi devletlerini kurmuşlardır. Ancak orada fazla kalamadılar. 920'de bütün Moğolistan'ı ele geçiren K'i-tan'lar (Çin'de Liao sülalesi) Kırgızları Ötüken bölgesinden çıkanp, eski yurtlarına sürdüler. K'i-tan'lar ve devamları olan Kara Hitayların Yenisey havalisine kadar sokulamadıklan anlaşılıyor. Cengiz Han önce Moğolistan'ı idaresi altında birleştirmek istediği için, Merkit ve Naymanlarla olan savaşları sırasında Kırgızlan da itaate almıştır (1207) ki bu suretle Kırgızlar Cengiz Han Moğollarına itaat eden "ilk Türk kavmi" olmaktadır. 1217'de Moğollar'a karşı direnmek istedikleri için, ertesi kış, ordusunu Yenisey buzu üzerinden geçiren, Cengiz'in oğlu Çoçi tarafmdan tenkil edilen Kırgızlann artık "hakan"ları olmamış, Tolui ulus'u (Cengiz Han'ın oğlu Tolui'nin hissesine düşen arazi ve halkına dahil edilen ülkelerinde sadece birer reis tarafından idare edilen iki kısım halinde yaçamağa devam etmişlerdir. Kırgız kavminin, Uygur Hakanlığını yıkarak işgal ettiği Ötüken'de tutunamayıp, buranın Moğol K'i-tan'lara geçmesine ve tam idrak ve intibak edemediği anlaçılan "Orhun kültürü"nün ortadan kalkmasma sebep olmak, dolayısiyle eski Türk hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek üzere, Moğollara kaptırmak suretiyle Türk tarihinde oynadığı menfi rol dikkatten kaçmamıştır . Durumun o devir Türk çevresinde de böyle değerlendirildiği, Karlukların, Ötüken'de Kırgız hakimiyetini reddetmelerinden bellidir.

Kırgızistan, 1876'da resmen Rusya'nın idaresine girer. Ancak diğer Türk boylan gibi Kırgızlar da zaman zaman Rusya'ya karşı isyan etmişlerdir. Son büyük isyanlardan biri olan 1916 isyanında Kırgızlar'ın bir kısmı Doğu Türkistan'a göç etmek zorunda ka­lır. 20. yüzyılın başında verilen hürriyet mücadelesinin sonunda 1918'de ilân edilen Türkistan özerk vilayetinin bir parçası olarak kurulan Kırgızistan, Bolşevik kuvvetlerinin Türkistan'ı işgal etmesiyle, diğer Türkistan cumhuriyetleri ile birlikte Rusya Federasyonu'na bağlanır. Ardından 1925'te özerk vilayet, 1926'da özerk cumhuriyet, 5 Aralık 1936'da Sovyetler Birliği cumhuriyeti olur. 70 yıllık Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra diğer Türk cumhuriyetleri ile birlikte 31 Ağustos 1991'de bağımsızlığına kavuşur.